Hukuk kuralları, genellikle birkaç temel unsur veya öğe içerir. Bu unsurlar, hukuk kurallarının yapısı ve işleyişi hakkında temel bilgi sağlar.
Hukuk Kuralının Unsurları
- Hukuk kurallarının genel, soyut, kişilik dışı, sürekli ve caydırıcı özellikleri vardır.
- Devlet otoriteleri tarafından belirlenmiş usul ve esaslar çerçevesinde normlar hiyerarşisi ilkesine uygun olarak oluşturulmuştur.
- Bu kurallar emredici kurallardır.
- İnsanların davranışlarını adalete uygun bir şekilde düzenlemeyi amaçlar.
- Hukuk kuralları, tek somut durum, olay ve belirli kişileri değil, herkesi kapsamına alır ve bağlar.
Düzenleme Konusu
- Hukukun düzenleme konusu kişi – kişi, devlet-kişi, tabi olaylar arası ilişkileri düzenler.
- Hukuk kuralları alım satım, ruhsat talebi ve ruhsatın verilmesi, yaralama, zarara sebebiyet verme örneklerinde görüldüğü gibi insanların davranışlarına ilişkin kurallardır.
- İstisna olarak doğum, ölüm vs. gibi tabiat (doğa) olaylarını da doğurduğu neticeleri düzenler. Örneğin; mirasın ölümle açılmasına ilişkin kural, ölüm tabiat olayının doğurduğu sonuçla ilgili bir hukuk kuralıdır.
- Bir başka örnek olarak deprem, sel, heyelan, salgın hastalık gibi doğa olayları mücbir sebep olarak niteler ve hukuki ilişkilerde tarafların hak, yükümlülük ve sorumlulukları üzerinde doğrudan etki yapar.
İrade (Emir)
- Emir, hiyerarşi itibarıyla daha üst bir makamın kendisinden daha alt bir makama bir şeyin yapılması veya yapılmamasını bildirmesi, talimat vermesidir.
- Hukuk kuralının yapılmasını emrettiği veya yasakladığı husus, hukuk kuralının emir unsurunu oluşturur
Yaptırım (Müeyyide)
- Hukuk kurallarına karşı gelirsen devletin zorlayıcı gücü ile cezalandırılırsın.
- Hukuk alanında yaptırım kamu gücü ile uygulanır.
- Yaptırım, bir hukuk kuralı ihlâl edildiği zaman bozulan kamu düzenini en az zararla yeniden tahsis etmek için devletin kişiye uygulayacağı cezalandırmadır.
- Hukuk kuralları genel olarak sonuç (hüküm) kısmında bir yaptırım içerir.
- Yaptırımı olmayan hukuk kuralları da mevcuttur. Bunlara ”kısmi (yardımcı) hukuk kuralları” denir.
- Yaptırım çok çeşitli şekillerde ortaya çıkar:
- Cebri icra; Borçlunun borcunu yerine getirmediğinde devlet tarafından borcunu yerine getirmeye zorlanmasıdır.
- Geçersizlik; Tarafların gerçekleştirmek istedikleri hukuki işlemin hukuk sistemi tarafından kabul edilmemesidir
- Tazminat; Kişinin sebep olduğu zararı tazmin etmek zorunda tutulmasıdır.
- Ceza; Çiğnenen kuralın bir ceza hukuku kuralı olduğu durumlarda faile verilen hürriyeti bağlayıcı veya hak mahrumiyeti şeklindeki yaptırımlardır
Hukuk Kuralının Özellikleri
Genellik; Hukuk kuralları belirli kişi veya kişiler için değil, yöneticiler dâhil tüm toplum için yürürlüğe sokulmuş düzenlemelerden oluşmaktadır.
Soyutluk: Hukuk kuralları tüp toplumu ilgilendirdiğinden dolayı da hukuk kurallarında kullanılacak dil, genel ve soyut olmalıdır.
Süreklilik: Ayrıca hukuk kuralları yürürlükte kaldıkları müddetçe uygulanmak üzere yürürlüğe sokuldukları için de süreklilik arz ederler.
Hukuk Kuralının Nitelikleri
Hukuk kurallarının hepsi emredici nitelikte değildir. Bazı hukuk kuralları düzenlediği hususta emredici olmak yerine tamamlayıcı, tanımlayıcı özellikte olabilir.
Emredici Hukuk Kuralları
- Emredici hukuk kuralları, mevzuatta yazılı ve uygulanmaları zorunlu olan kurallardır.
- Bir kuralın emredici niteliği genel olarak onun ifade biçiminden anlaşılır.
- Kanunda yer alan zorlanamaz, aksi kararlaştırılamaz, istenemez, yapılamaz gibi sözcükler, o kuralın emredici bir kural olduğunu gösterir.
- Bir kuralın emredici olup olmadığı ifadeden anlaşılamadığı zaman, o kuralın düzenlediği konuya bakılmalıdır. Çünkü kamu düzeni, devletin nitelikleri ve örgütlenmesine ilişkin ilke ve kurallar nitelikleri itibariyle emredicidir.
- Bu tür hukuk kurallarının varlık nedeni, genelde hukuk sistemi ve kamu düzenini korumaktır.
- Genellikle kamu hukuku alanında görülen bu kurallar, mutlaka uyulması gereken kurallardır.
- Özel hukukta ise özellikle borçlar hukukunda emredici kurallara fazla yoktur.
- Borçlar hukukunda emredici kurallara aykırılığın yaptırımı butlan, yani kesin hükümsüzdür.
Tanımlayıcı Hukuk Kuralları
- Tanımlayıcı hukuk kuralları, belirli bir olayı veya durumu tanımlayan ve neyin hukuka uygun veya uygun olmayan olduğunu belirleyen kurallardır.
- Bu tür hukuk kuralları, genellikle somut bir durumun hukuki sonuçlarını açıklayan ve belirleyen normlardır.
- İşte bazı tanımlayıcı hukuk kuralları örnekleri:
-
- Trafik Kuralları: Trafik kuralları, sürücülerin ve yayaların yolları nasıl kullanmaları gerektiğini tanımlar. Örneğin, hız sınırlamaları, trafik ışıkları ve kavşak kuralları gibi.
- Ticaret Hukuku: Ticaret hukuku, ticaret işlemlerini ve ticaretin nasıl yürütülmesi gerektiğini tanımlar. Örneğin, sözleşme hükümleri, ticari işletmelerin kayıt tutma gereklilikleri gibi.
- Mülkiyet Hukuku: Mülkiyet hukuku, mülkiyet haklarını tanımlar ve korur. Bu kurallar, mülkiyetin nasıl kazanılacağını, devredileceğini ve korunacağını belirler.
- Medeni Hukuk: Medeni hukuk, kişilerin sivil ilişkilerini tanımlar. Örneğin, evlenme, boşanma, miras ve vasiyet gibi konuları düzenler.
- Ceza Hukuku: Ceza hukuku, suçları tanımlar ve suçluların cezalandırılmasını belirler. Suç tipleri, suç unsurları ve ceza türleri bu tür hukuk kuralları içinde yer alır.
- İş Hukuku: İş hukuku, işverenlerin ve çalışanların haklarını ve yükümlülüklerini tanımlar. İş sözleşmeleri, çalışma saatleri, işçi hakları gibi konular bu hukuk kuralları kapsamındadır.
- Aile Hukuku: Aile hukuku, aile ilişkilerini tanımlar. Evlilik, boşanma, velayet, nafaka gibi konuları düzenler.
- Gayrimenkul Hukuku: Gayrimenkul hukuku, gayrimenkul mülkiyetini ve gayrimenkul işlemlerini tanımlar. Mülkiyet devirleri, ipotekler, tapu işlemleri gibi konuları içerir.
- Çevre Hukuku: Çevre hukuku, çevrenin korunması ve çevre ile ilgili düzenlemeleri tanımlar. Kirlilik kontrolü, doğal kaynakların korunması gibi konuları içerir.
Bu örnekler, hukukun çeşitli alanlarına ait tanımlayıcı hukuk kurallarını göstermektedir. Bu kurallar, belirli bir hukuki sorunun tanımını ve çözümünü sağlarlar.
Yedek Hukuk Kuralları
Tamamlayıcı Hukuk Kuralları
Tamamlayıcı hukuk kuralları, eksikliklerin ya da belirsizliklerin giderilmesi, hukuki açıklıkların doldurulması ve mevcut hukuki düzenlemelerin yorumlanması amacıyla kullanılan hukuk kurallarıdır. Bu tür kurallar, genellikle ana hukuk kurallarının yetersiz olduğu veya olayın özel koşullarına uygun bir sonuç elde etmek amacıyla devreye sokulurlar. İşte tamamlayıcı hukuk kurallarının bazı örnekleri:
- Analoji Kuralları: Ana hukuk kurallarının uygulanmasının mümkün olmadığı durumlarda, örneğin, kanunda belirtilmeyen bir durumu, benzer bir durumun kanuni hükümleri uygulanarak çözebilirsiniz.
- İçtihat : Özellikle ortak hukuk sistemlerinde, benzer önceki mahkeme kararları, mevcut bir davayı çözmek için kullanılır. Bu kararlar, benzer olayların nasıl yorumlandığına dair yol gösterici olur.
- Örf ve Adet Hukuku: Toplumun geleneksel uygulamaları ve alışkanlıkları, belirli durumlarda hukukun nasıl yorumlanacağını ve uygulanacağını belirler.
- Genel İlkeler: Hukukun temel ilkeleri, kanunlar veya sözleşmeler tarafından açıkça düzenlenmemiş bir durumun çözümünde kullanılabilir.
- Anayasa İlkeleri: Anayasa, bir ülkenin temel hukuk belgesidir ve genellikle temel hakları ve özgürlükleri garanti eder. Anayasa ilkeleri, diğer hukuki düzenlemeleri yorumlarken veya uygularken kullanılabilir.
Yorumlayıcı Hukuk Kuralları
Hukuki metinlerin veya düzenlemelerin nasıl yorumlanacağını belirleyen kurallardır. Hukukun metinlerinin bazen belirsiz, muğlak veya çok anlamlı olduğu durumlar mevcut olduğunda, yorumlayıcı kurallar bu belirsizlikleri gidermeye yardımcı olur.
İşte yorumlayıcı hukuk kurallarının özellikleri ve örnekleri:
- Öncelikli Anlam: Yorum yapılırken, metindeki ifadelerin en yaygın veya normal anlamı genellikle önceliklidir.
- Tarihçeye Bakma: Metnin yazıldığı dönemin yasal ve toplumsal koşulları, metnin anlamını belirlemede yardımcı olur.
- Özel İstisnalar veya Özel Durumlar: Hukuk kuralları, belirli özel istisnaları veya durumları içerir. Bu tür istisnaların ve durumların nasıl yorumlanacağı, hukukun yorumlayıcı kuralları ile belirlenir.
- Genel İlkeler: Hukukun genel ilkeleri, yorumlama sürecinde yol gösterici olur. Adalet, eşitlik ve dürüstlük gibi genel hukuki ilkelere dayanılarak metinler yorumlanır.
- Eşitlik ve Adalet: Hukuki yorum, eşitlik ve adalet ilkelerine uygun olmalıdır. Yorumlanan metin, toplumun genel çıkarlarını veya temel hakları ve özgürlükleri korumalıdır.
Yorumlayıcı hukuk kuralları, hukuki metinlerin anlamını ve uygulanmasını netleştirmek için önemlidir. Hukuki yorumlama, sıklıkla hukukçular, yargıçlar ve hukukun uygulayıcıları tarafından gerçekleştirilir ve yorumlayıcı hukuk kuralları, bu süreçte yardımcı olur.
Yetki Verici Hukuk Kuralları
Bu tür kurallar, belirli bir kişinin veya kurumun belirli bir faaliyeti yapma veya belirli bir işlevi yerine getirme iznini veya yetkisini açıklar. Bu kurallar, hukuki işlevlerin ve yetkilerin nasıl dağıtıldığını ve kullanıldığını belirler.
İşte yetki verici hukuk kurallarının bazı örnekleri:
- Anayasa Hükümleri: Bir ülkenin anayasası, devletin yetki ve görevlerini tanımlar. Anayasa, hükümet organlarının yetkilerini ve sorumluluklarını belirler.
- Kanunlar ve Tüzükler: Yasama organları tarafından çıkarılan kanunlar ve yürütme organları tarafından çıkarılan tüzükler, belirli alanlarda yetkilendirme sağlar. Örneğin, maliye kanunları bakanlıklara bütçe hazırlama yetkisi verir.
- Sözleşme Hükümleri: Sözleşmeler, taraflar arasında belirli bir işlem veya faaliyetin nasıl gerçekleşeceğini belirleyen yetki verici kurallar içerir.
- Yargı İçtihatları: Yüksek mahkemelerin içtihatları, yasama organlarına veya diğer hukuki aktörlere belirli işlevleri yerine getirme yetkisi verir. Örneğin, bir yargı kararı, belirli bir yasal düzenlemenin nasıl yorumlanması gerektiğini belirler.
- Düzenleyici Yasalar: Bazı ülkeler, belirli sektörler veya alanlarda düzenlemeleri ve lisansları düzenleyen yasaları kabul eder. Bu yasalar, bir kişi veya kurumun belirli bir faaliyeti yürütme yetkisini veya lisansını belirler.
- İlgili Kurum ve Görev Tanımları: Belirli hükümet organlarının görevleri ve yetkileri, ilgili yasal metinlerde veya kurumların kuruluş belgelerinde tanımlanır.
İlga Edici Hukuk Kuralları
“İlga” terimi, hukuk kurallarının geri alınması veya geçersiz kılınması anlamına gelir. Bir hukuk kuralını yürürlükten kaldırmak veya belirli bir hüküm veya düzenlemeyi geçersiz kılmak için kullanılır. Yasama organları tarafından yeni bir kanun veya yönetmelik kabul edilerek veya mevcut kanunların değiştirilmesi yoluyla uygulanır. Aynı zamanda hukuk mahkemeleri de, mevcut hukuk kurallarının anayasal ihlaller veya çatışmalar nedeniyle geçersiz kılınması gerektiği sonucuna vararak ilga edici kararlar verir.
İlga edici hukuk kurallarının örnekleri şunlardır;
- Anayasa Hükümleri: Bir ülkenin anayasası, daha düşük düzeydeki kanunların veya düzenlemelerin anayasaya aykırı olduğunu belirlediğinde, bu anayasal hükümler ilga edici olur. Anayasa Mahkemeleri, anayasaya aykırı kanunları veya düzenlemeleri geçersiz kılar.
- Yeni Kanunlar: Yasama organları, mevcut kanunların veya hükümlerin yerine yeni yasaları kabul ederek ilga edici bir rol oynayabilirler. Yeni yasalar, mevcut kanunları değiştirme veya geçersiz kılma amacı taşır.
- Yargı Kararları: Yargı organları, mevcut hukuk kurallarının yorumlanması veya uygulanmasında değişiklik yaparak ilga edici bir rol oynayabilirler. Özellikle üst mahkemelerin içtihatları, daha düşük mahkemelerin kararlarını veya mevcut hukuki normları etkiler.
- Tüzük ve Yönetmelik Değişiklikleri: İdari organlar, mevcut tüzük ve yönetmelikleri değiştirerek veya kaldırarak ilga edici bir işlevi yerine getirebilirler.
İlga edici hukuk kuralları, hukuk sisteminin güncel ve uyumlu olmasını sağlar.