Hukuk kavramı ile ilgili çok çeşitli anlamlar vardır. Kant, “Hukukçular hâlâ hukukun tanımını aramakla uğraşıyorlar” demiştir. Kant, bu sözleriyle tek bir hukuk tanımı yapmanın güçlüğünü ifade etmiştir. Bunların belli başlıları aşağıda verilecektir.
Pozitif (Müspet, Mevzu) Hukuk Kavramı
- Her ülkenin yürürlükteki hukuku o ülkenin pozitif hukukudur.
- Pozitif hukuk kuralları yürürlükte bulundukları ve değiştirilmedikleri sürece uygulanmak zorundadır.
- Yazılı ve yazılı olmayan bütün hukuk kuralları bu kavrama dâhildir.
- Bir ülkedeki belirli bir dönemde geçerli olan yetkili organlarca konulmuş yazılı hukuk kurallarının tümüne “mevzu hukuk” denir.
- Mevzu hukukun içeriğini oluşturan yazılı metinlere mevzuat denir.
- Örf ve âdet yazılı olmadığından mevzu hukukun kapsamına girmez.
- Pozitif hukukun ihtiyaçlara cevap vermediği için uygulanamayan hükümleri dışında kalan uygulanabilen kısmına “yaşayan (meri, yürürlükteki) hukuk, pozitif hukuk, dogmatik hukuk” denir.
- Maddi Hukuk ve Şekli Hukuk olmak üzere ikiye ayrılır.
- Maddi hukuk, hukuki ilişkilerin içeriğini, doğasını ve sonuçlarını belirler. Bu hukuk dalı, bireylerin mülkiyet hakları, sözleşme hakları, aile ilişkileri, tazminat hükümleri, miras hakları, ceza hukuku gibi çeşitli konularda normları içerir.
- Şekli hukuk, hukuki işlemlerin veya belgelerin geçerliliğini ve yasallığını düzenleyen hukuk kurallarını ifade eder.
Tabi (Doğal, İdeal) Hukuk Kavramı
- Yürürlükte olan hukuk kurallarından bağımsız olarak soyut anlamda toplumun ihtiyaçlarını en iyi derecede karşılayacağı düşünülen hukuk sistemine İdeal Hukuk denir.
- İdeal hukukun amacı adalete, hakkaniyete ve insan doğasına en uygun olan ve kaynağını ilahi irade yada akıldan alan hukuk sistemini oluşturmaktır.
- Hukuk kurallarının oluşturulmasında doğal hukukun ilkeleri hedeflenir ve doğal hukukun ilkeleri kanun koyucuya yol ve yön gösterir.
- Pozitif hukuk doğal hukuka yaklaştığı ölçüde kabul görür ve meşruiyet sağlar.
Objektif Hukuk – Subjektif Hukuk Kavramı
Hukuk sistemi, objektif ve subjektif hukukun bir arada bulunduğu bir yapıya sahiptir. Hukuki işlemler, objektif hukukun çerçevesi içinde gerçekleşir ve bireyler subjektif hukuklarına dayanarak bu hakları talep edebilirler.
- Objektif Hukuk (Hukukun Nesnel Yönü): Objektif hukuk, toplumun düzenini ve normlarını belirler.
- Bu hukuk kavramı, hukukun kurallarını, düzenlemelerini ve yasalarını içerir.
- Objektif hukuk, toplumun normlarını, yasa ve düzenlemelerini, mahkeme kararlarını ve diğer hukuki kuralları içerir.
- Genel olarak, objektif hukuk, bir toplumun yazılı ve yazılı olmayan hukuk kurallarının bütünüdür.
- Örneğin, bir ülkenin trafik hız sınırlarını belirleyen yasa, objektif hukuka bir örnektir.
- Subjektif Hukuk (Hukuki Haklar): Bireylerin veya tarafların sahip olduğu hukuki hakları ve bu hakları kullanma yetkilerini ifade eder.
- Subjektif hukuk, bireylerin hukuki haklarını talep etme, uygulama ve koruma hakkını içerir.
- Hukuki haklar, bireylerin özgürlükleri, mülkiyetleri ve diğer hukuki çıkarlarına saygı gösterilmesini sağlar.
- Örneğin, bir kişinin mülkiyet hakkı, subjektif hukuka bir örnektir. Mülkiyet hakkına sahip bir kişi, malını kullanma, satma veya kiraya verme hakkına sahiptir.
- Farklar:
- Objektif hukuk, toplumsal normlar, yasalar ve düzenlemeler gibi genel hukuk kurallarını içerirken, subjektif hukuk, bireylerin sahip olduğu özel hukuki hakları ifade eder.
- Objektif hukuk, genellikle devlet tarafından belirlenir ve tüm toplumun uyması gereken normları içerir. Subjektif hukuk ise bireylerin kişisel hukuki çıkarlarına odaklanır.
- Objektif hukuk, devletin düzenleyici ve denetleyici rolünü yansıtır, subjektif hukuk ise bireylerin haklarını ve özgürlüklerini korur.
Maddi Hukuk – Şekli (Usul) Hukuk
Maddi hukuk, haklar ve yükümlülükleri tanımlar, şekli hukuk ise hukukun nasıl uygulanacağını ve yargılama süreçlerini belirler. İkisi bir arada çalışarak hukukun adil bir şekilde uygulanmasını sağlarlar.
- Maddi Hukuk: Hukuki ilişkilerin ve hakların özünü, yani temel kuralları ve prensipleri düzenleyen hukuk dalını ifade eder.
- Maddi hukuk, insanların haklarına, yükümlülüklerine ve ilişkilerine odaklanır.
- Bu hukuk dalı, belirli bir davranışın yasal olup olmadığını ve bu davranışın sonuçlarını belirler.
- Örneğin, bir ülkede mülkiyet hakkının nasıl tanımlandığı ve korunduğu maddi hukukun bir parçasıdır.
- Maddi hukuk, temel hukuki kavramları ve prensipleri içerir. Hukuki hak ve yükümlülüklerin ne olduğunu açıklar.
- Şekli Hukuk: Hukukun uygulanma şeklini ve hukuk yargılaması süreçlerini düzenleyen hukuk dalını ifade eder.
- Bu hukuk dalı, hukuk davalarının yargılanması, mahkeme süreçleri, delillerin sunumu, temyiz yolları ve hukuki prosedürlerle ilgilenir.
- Şekli hukuk, hukukun uygulanma ve yargı süreçlerini düzenleyerek adaletin sağlanmasına yardımcı olur.
- Örneğin, bir mahkeme davasının nasıl açılacağı, tanıkların nasıl ifade verdiği ve delillerin nasıl sunulduğu şekli hukukun bir parçasıdır.
- Farklar:
- İçerik: Maddi hukuk, haklar, yükümlülükler ve hukuki ilişkilerin özünü belirler. Şekli hukuk, hukukun uygulanma süreçlerini ve yargılama prosedürlerini düzenler.
- Odak Noktası: Maddi hukuk, hukuki ilişkilerin özünü ve hukuki kavramları ele alır. Şekli hukuk ise hukuk davalarının nasıl yürütüleceği ve mahkemelerin nasıl işleyeceği konularına odaklanır.
- Örnek: Maddi hukuk, aile hukuku, ceza hukuku, mülkiyet hukuku gibi öz konuları içerir. Şekli hukuk ise hukuk yargılama prosedürlerini, delil sunumunu ve temyiz süreçlerini düzenler.
Ulusal Hukuk – Uluslararası (Evrensel) Hukuk
- Ulusal hukuk, bir devletin ülkesi sınırlarında yaşayan kişilerin birbirleriyle ya da devletle olan ilişkilerini düzenler.
- Kural olarak söz konusu devletin sınırları içinde meydana gelen olaylara uygulanır.
- Uluslararası hukuk ise, dünya üzerindeki devletlerin bir araya gelerek oluşturdukları hukuk kurallarıdır.
- Uluslararası örgütlerin (BM, Avrupa Konseyi, Arap Birliği, Avrupa Birliği, NATO, İLO vs), uluslararası toplumun üyelerinin ilişkilerini düzenleyen kurallardır.
- Bu kuralların ekseriyeti insan haklarına ilişkindir.
- Aynı şekilde temel insani değerleri korumayı amaçlayan suçlar da evrensel ilkelerdendir.
- Örneğin adam öldürme, hırsızlık, dolandırıcılık, emniyeti suistimal gibi suçlar devletlerin yasakladığı ve cezalandırdığı davranışlardır.
Yazılı Hukuk – Yazılı Olmayan Hukuk
- Yazılı Hukuk: Yasama organı tarafından hazırlanarak yürürlüğe alınan yazılı hukuk kurallarını ifade eder.
- Yazılı hukuk pozitif hukukun önemli bir kısmını oluşturur.
- Örneğin; TBMM tarafından çıkarılan anayasa, kanunlar, TBMM İçtüzüğü. Yürütme organı olan CB’nca çıkarılan Cumhurbaşkanlığı yönetmelikleri. Yetkili idare organlarınca çıkarılan yönetmelikler ve diğer düzenleyici idari işlemler. Yani genelgeler, yönergeler, sirkülerler, direktifler yazılı hukuku oluşturan temel mevzuattır.
- Yazılı Olmayan Hukuk ise, belli bir organca konulmayan toplum içinde zamanla kendiliğinden oluşan kurallardan oluşur.
- Yazılı olmayan hukukun en geniş uygulandığı ülkeler, Anglo-Sakson ülkeleridir. Bu ülkelerde, özellikle İngiltere’de hukuk düzeni, yargı organlarının yüzyıllar boyunca süren uygulamalarından oluşur.
- İngiltere’de bugün dahi tek bir metin halinde düzenlenmiş yazılı anayasa yoktur. Ancak anayasal nitelikte yazılı belgeler ve anayasa gelenekleri bu ülkedeki anayasayı oluşturmaktadır.